Wiesław Bogdanowicz

Charakterystyka badawcza: badania interdyscyplinarne, łączące zoologię, genetykę, ekologię i archeologię.

Zainteresowania badawcze (ponad 110 publikacji) obejmują ewolucję i systematykę ssaków, ze szczególnym uwzględnieniem nietoperzy (Chiroptera) i drapieżnych (Canidae); genomikę i genetykę populacyjną zwierząt dzikich i udomowionych, w tym analizę różnorodności, struktury genetycznej oraz mechanizmów selekcji – między innymi u szakali złocistych i psów z Czarnobyla; paleoekologię i analizę kopalnego DNA, z innowacyjnym wykorzystaniem pokładów guana nietoperzy jako archiwum zmian środowiskowych; badania nad wpływem antropopresji i naturalnej ekspansji gatunków na genom i rozmieszczenie populacji zwierząt; rozwój i zastosowanie metod molekularnych w ekologii, takich jak identyfikacja pokarmu, monitoring populacji czy badania pokrewieństwa i historii życia. Istotną część dorobku stanowią również analizy starożytnego i historycznego DNA ludzi i zwierząt – obejmujące m.in. strukturę genetyczną populacji ludzkich we wczesnym średniowieczu oraz identyfikację szczątków Mikołaja Kopernika. W badaniach ekologicznych szczególne miejsce zajmuje analiza zależności między morfologią, zachowaniem a środowiskiem, zwłaszcza u nietoperzy, co pozwala lepiej zrozumieć mechanizmy adaptacyjne i wybory tych zwierząt.

Pięć wybranych osiągnięć przedstawiono na końcu opisu.

I. Stopnie i tytuły naukowe

1. Magister
   Data: 07.09.1982
   Uczelnia: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
   Wydział: Biologii i Nauk o Ziemi
   Miejsce: Poznań, Polska
2. Doktor
   Data: 18.10.1989
   Uczelnia: Uniwersytet Jagielloński
   Instytut: Biologii Środowiskowej
   Miejsce: Kraków, Polska
3. Doktor habilitowany
   Data: 12.05.1994
   Instytucja: Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN
   Miejsce: Kraków, Polska
4. Profesor
   Data: 09.05.2001
   Tytuł nadany przez: Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
   Miejsce: Warszawa, Polska

II. Przebieg kariery naukowej i zawodowej

Studia magisterskie:
1977–1982 – Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań, Polska

Zatrudnienie:

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań

• 1981–1982 — Pracownik techniczny w Zakładzie Zoologii Systematycznej BiNoZ

Zakład Badania Ssaków PAN / Instytut Biologii PAN, Białowieża

·         1982–1984 — Młodszy asystent

·         1984–1989 — Asystent

·         1989–1994 — Adiunkt

·         1995–1998 — Profesor nadzwyczajny

·         1995–1998 — Kierownik Zakładu Biomorfologii i Fauny Ssaków

 

Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa

·         1998 — Adiunkt

·         1998 — Profesor nadzwyczajny

·         1998–1999 — Zastępca Dyrektora ds. Naukowych

·         1999–2011 — Dyrektor

·         2001–obecnie — Profesor zwyczajny

·         2002–obecnie — Kierownik Pracowni Technik Molekularnych i Biometrycznych

·         2011 — p.o. Dyrektora

·         2012–2016 — Dyrektor

 

Wydział II Nauk Biologicznych PAN

• 2003–2011 — Zastępca Przewodniczącego Wydziału

III. Najważniejsze nagrody i wyróżnienia

1. Nagroda Wydziału II Nauk Biologicznych PAN
   Miejsce: Warszawa, Polska
   Rok: 1990
   Opis: Za pracę doktorską „Zmienność geograficzna i taksonomia nocka rudego, Myotis daubentonii, w Europie”
2. Gerrit S. Miller Jr. Award
   Miejsce: Denver, USA
   Rok: 2010
   Opis: Najbardziej prestiżowa nagroda dla chiropterologa za wybitny wkład w biologię nietoperzy. Jedyny Polak i wówczas drugi Europejczyk uhonorowany tym wyróżnieniem.
3. Złoty Medal Fromborski Kapituły Warmińskiej oraz Pułtuskiej Akademii Humanistycznej

Miejsce: Pułtusk, Polska

Rok: 2010

Opis: „W uznaniu wybitnych badań nad identyfikacją Mikołaja Kopernika”. 

4. Dyplom Uznania – Carabobo University, Law and Political Science Faculty, Criminalogy Institute and Criminal Research
   Miejsce: Valencia, Wenezuela
   Rok: 2011
   Opis: Za wybitne osiągnięcia naukowe i akademickie

IV. Granty (jako kierownik):

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

·         No. 2P04C 092 27: Genetical structure and rabies in colonies of Eptesicus serotinus in Poland. Lata: 2004–2008.

·         No. PBZ-KBN-108/P04/2004: Biodiversity of vertebrates (fish and pinnipeds) in western Antartica. Lata 2004–2007.

·         No. N304 109 32/4040: Genetical structure selected colonies in cryptic species of bats: Pipistrellus pipistrellus i P. pygmaeus in Poland. Lata 2007–2008.

·         N N304 026934: Genetical structure of bats from the Plecotus auritus group in Poland and Armenia. Lata 2008–2009.

 

Narodowe Centrum Nauki

·         N N303 570539: Caucasian refugium: mammals of Armenia in the light of mtDNA analyses. Lata 2011–2013.

·         N N304 107240: Temporal-spatial dynamics of the invasion of black rats (Rattus rattus) on the Pacific Island Futuna. Lata 2011–2013.

·         2011/01/B/N Z8/02978: Verification of hypothesis connected with domestication of dog (Canis familiaris) using SNP genotyping. Lata 2011–2014.

·         2011/01/B/NZ8/02988:  Shifting Biotas: the changing role of bats in seed dispersal and insect consumption on the Island of Jamaica in present and historical times. Lata 2011–2014.

·         2021/43/B/NZ8/03316: Genetic basis of vocal communication and its importance in dog domestication. Lata 2022–2026.

V. Działalność organizacyjna

• 13th International Bat Research Conference, Mikołajki, Polska, 2004 – główny organizator
•  Biodiversity seminar under auspices of National Science Council, Taiwan and Polish Academy of Sciences, Warszawa, 2005 – organizator
• Komitety Naukowe PAN: członek Komitetu Biologii Organizmalnej, Komitetu Biologii Środowiskowej i Ewolucyjnej, poprzednio Komitetu Zoologii
• Rady Naukowe: aktualnie Muzeum i Instytut Zoologii PAN - Warszawa, Instytut Biologii PAN – Białowieża; poprzednio dodatkowo kilka kadencji: Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN – Kraków.
• Komitety Naukowe Konferencji (m.in.): VIII European Bat Research Symposium, Krakow, Poland, 1999; XII International Bat Conference, Bangi, Malaysia, 2001; IX European Bat Research Symposium, Le Havre, France, 2002; XIII International Bat Research Conference, Mikołajki, Polska, 2004; XIV International Bat Research Conference, Merida, Mexico, 2007; XI European Bat Research Symposium, Cluj Napoca, Romania, 2008; [ ….]; 2nd International Jackal Symposium, Thessaloniki, Grecja, 2018; 14th European Bat Research Symposium, Turku, Finlandia, 2022; 3rd International Jackal Symposium, Budapest, Węgry, 2022; 4th International Jackal & Related Species Symposium, Danube, Romania, 2026.
• Gerrit S. Miller Jr. Award Committee: członek

VI. Działalność edytorska

Twórca i redaktor naczelny czasopisma Acta Chiropterologica (1999–obecnie) – jedynego międzynarodowego czasopisma naukowego poświęconego nietoperzom, indeksowanego na tzw. liście filadelfijskiej (Web of Science).

• Współredaktor serii Fauna Polski: charakterystyka i wykaz gatunków, Wydawnictwo Muzeum i Instytutu Zoologii PAN, Warszawa.
  Tomy pod redakcją: W. Bogdanowicz, E. Chudzicka, I. Pilipiuk, E. Skibińska.
  Lata wydania: 2004, 2007, 2008, 2014.
  Łączna objętość: ponad 2000 stron.
• Współredaktor:
  Mitchell-Jones, A.J., Amori, G., Bogdanowicz, W., Kryštufek, B., Reijnders, P.J.H., Spitzenberger, F., Stubbe, M., Thissen, J.B.M., Vohralík, V. & Zima, J. (1999).
  The Atlas of European Mammals, Poyser, London, 484 str. onad 1200 cytowań (wg ResearchGate).
• Redaktor tematyczny w międzynarodowym czasopiśmie ZooKeys.
• Członek rady redakcyjnej (Editorial Board) czasopisma Biologia (Bratislava).
• Członek rady doradczej (Advisory Editors) czasopisma Mammal Research.
• Współautor książki: Cichocki, W., Ważna, A., Cichocki, J., Rajska-Jurgiel, E., Jasiński, A. & Bogdanowicz, W. (2015).

Polskie nazewnictwo ssaków świata / Polish names of mammals of the world, Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa, 362 str.
Wykaz polsko-angielsko-łaciński ponad 5700 gatunków ssaków, z których dotąd tylko ok. 800 miało ustalone polskie nazwy. Dla autorów książek, filmów przyrodniczych, materiałów edukacyjnych i publikacji popularnonaukowych.

VII. Recenzje grantów i projektów badawczych (m.in.); Cape Town University, RPA; Grant Foundation of the Czech Academy of Sciences, Czechy; Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Polska; Narodowe Centrum Nauki, Polska; National Geographic; National Research Foundation, RPA; National Science Foundation, USA; Tatrzański Park Narodowy, Polska; Texas Tech University, Lubbock, USA.

VIII. Projekty Unii Europejskiej (m.in.):

·         Fauna Europaea – NAS extension (V Program Ramowy)
Rola: Kierownik projektu

·         SYNTHESYS: Synthesis of Systematic Resources (VI Program Ramowy)
Rola: Koordynator krajowy

·         EDIT: European Distributed Institute of Taxonomy (VI Program Ramowy)
Rola: Członek Komitetu Dyrektorów

·         Life Watch
Rola: Członek Komitetu ds. Polityki i Nauki

IX. Dłuższe pobyty naukowe za granicą

Dłuższe pobyty (3 miesiące – 2 lata) oraz dziesiątki krótszych wizyt naukowych, głównie w Europie i USA:

·         Royal Society of London – PAN (program wymiany naukowej)
Temat: Filogeneza i zależności fenetyczne u nietoperzy z rodziny Rhinolophidae
Miejsce: Museum of Natural History, Londyn, Wielka Brytania
Rok: 1986

·         Rząd Francuski (stypendium)
Temat: Nietoperze z rodzin Rhinolophidae i Hipposideridae – filogeneza i fenetyka
Miejsce: Musée National d’Histoire Naturelle, Paryż
Rok: 1991

·         Fulbright Foundation (grant)
Temat: Filogeneza i fenetyka nietoperzy z rodziny Hipposideridae
Miejsce: Texas Tech University, Lubbock, USA
Okres: 1993–1994

·         Aleksander von Humboldt Stiftung (grant)
Temat: Forma skrzydła i tryb lotu u nietoperzy paleogeńskich i współczesnych
Miejsce: Naturhistorisches Museum Senckenberg, Frankfurt am Main, Niemcy
Okres: 1996–1997

X. Prezentacje (m.in.)

·         Frontiers of Knowledge in the XXI Century, Trieste, Italy, 28-30.06.2007: The Past of Life: Molecular Genetics and the Future of Paleontology – na zaproszenie Alexander von Humboldt Foundation.

·         Recent progress in forensic entomology: identification of blowfly species by high resolution melting PCR analysis. Na zaproszenie Biodiversity Institute of Ontario, University of Guelph, Guelph, Canada, 2009

·         Copernicus Code Mystery; w 2010 r., m.in. w Carnegie Institution for Sciences, Washington D.C. USA; Kościuszko Foundation, New York, USA; Loyola University, Los Angeles, USA; Science Hall and the Polish Pavillon, Expo 2010, Shanghai, China.  

·         [….]

XI. Promotorstwo prac magisterskich

·         Zdanowicz, Hanna — 1991, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń

·         Popczyk, Bartłomiej — 2008, SGGW, Warszawa

XII. Promotorstwo prac doktorskich

·         Kokurewicz, Tomasz — 2000, Uniwersytet Przyrodniczy, Wrocław

·         Fuszara, Elżbieta — 2005, Centrum Badań Ekologicznych PAN, Dziekanów Leśny

·         Sztencel, Anna — 2009, Muzeum i Instytut Zoologii PAN

·         Jagołkowska, Patrycja — 2010, Muzeum i Instytut Zoologii PAN

XIII. Patenty (współautor)

Patenty krajowe

26 patentów krajowych dotyczących identyfikacji genetycznej nicieni szkodliwych m.in. dla: drzew i krzewów owocowych, upraw roślin motylkowych, roślin ozdobnych, roślin okopowych, warzyw.

Patenty europejskie

1x: Method and kit for identification of nematodes, forest plant pests, by real-time PCR (Numer zgłoszenia: EP15744709, Numer patentu: EP3245297).

 

PIĘĆ WYBRANYCH OSIĄGNIĘĆ

Archiwum w cieniu skrzydeł: 4300 lat historii Jamajki zapisane w guanie nietoperzy

„Tryptyk” poświęcony starożytnym, liczącym 4300 lat pokładom guana nietoperzy z Jamajki. Analizy genetyczne ujawniły sekwencje DNA stawonogów, głównie owadów, takich jak chruściki, motyle i jętki, co wskazuje na dominację tych grup w dawnej diecie owadożernych gatunków nietoperzy na wyspie. Profile pyłkowe odzwierciedliły zmiany w częstości występowania taksonów roślinnych, związane zarówno ze zmianami szaty roślinnej i użytkowania terenu, jak i z oddziaływaniem huraganów, które uszkadzały korony drzew, sprzyjając ekspansji gatunków światłolubnych, takich jak guarumo (Cecropia) (Bogdanowicz et al., 2020: Quaternary International).

Analiza stabilnych izotopów węgla, azotu i siarki w guanie pozwoliła na rekonstrukcję historii rolnictwa na wyspie, w tym momentu wprowadzenia nawozów azotowych, upraw trzciny cukrowej oraz prawdopodobnie fungicydów (Gallant i in., 2020: Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology). Diety nietoperzy owocożernych, nektarożernych i krwiopijnych scharakteryzowano na podstawie proporcji steroli do stanoli.

Zaproponowaliśmy nową, nieinwazyjną metodę opartą na analizie składu chemicznego guana, umożliwiającą retrospektywną analizę strategii żerowania tropikalnych nietoperzy na przestrzeni ostatnich 4000 lat (Gallant i in., 2021: Journal of Geophysical Research – Biogeosciences). Uzyskane wyniki podkreślają wartość nienaruszonych pokładów guana w jaskiniach jako kluczowego źródła danych do rekonstrukcji dawnych systemów ekologicznych oraz potrzebę ochrony tych unikalnych archiwów przyrodniczych.

 

Nie taki obcy: genetyczne śledztwo w sprawie szakala złocistego

„Tryptyk” poświęcony ekspansji i genetyce szakala złocistego (Canis aureus). W ostatniej dekadzie badania nad tym gatunkiem przeszły rewolucję – zarówno pod względem zasięgu, jak i głębokości analiz. Kluczowe publikacje przełamały stereotypy, dostarczając danych o znaczeniu nie tylko naukowym, ale też prawnym, społecznym i ekologicznym.

Pierwszy przełom przyniosła analiza genetyczna Rutkowskiego i in. (2015, PLoS ONE), obejmująca szakale z Europy i Kaukazu. Zastosowano markery mikrosatelitarne i mtDNA, wykazując niską różnorodność genetyczną oraz naturalny charakter ekspansji, co obaliło hipotezy o antropogenicznej introdukcji i inwazyjnym charakterze tej ekspansji. Zidentyfikowano dwa źródła ekspansji (Bałkany, Kaukaz) oraz izolowane populacje wyspowe (Samos, Peloponez) – istotne dla ochrony genetycznej. Badanie to zmieniło sposób postrzegania szakala jako „gatunku obcego”.

Kolejny etap to praca Stefanovicia et al. (2024, Biological Conservation) – największe dotąd opracowanie filogeograficzne. Wykorzystano dane całogenomowe i analizy domieszek z innymi psowatymi, wykazując mozaikowy, wielokierunkowy model ekspansji oraz lokalne przypadki hybrydyzacji z psami. Po raz pierwszy tak precyzyjnie opisano dynamikę ekspansji i kontakty między populacjami. Obraz ten uzupełniła praca Bogdanowicza et al. (2025, Mammal Research), która potwierdziła, że szakale z Hiszpanii i Skandynawii pochodzą z populacji środkowoeuropejskich i Kaukazu. Opisano mechanizmy naturalnej kolonizacji odległych regionów, dostarczając ważnych argumentów przeciw uznaniu szakala za gatunek inwazyjny w Europie Zachodniej i Północnej.

 

Od ulicy do rodowodu: genetyczna opowieść o ewolucji psów

Badania dostarczyły istotnych danych na temat pochodzenia, zróżnicowania genetycznego oraz mechanizmów ewolucyjnych kształtujących populacje psów wolno żyjących (free-breeding dogs, FBDs) w Eurazji. Pilot et al. (2015; Proceedings of the Royal Society B) wykazali, że FBDs stanowią genetycznie odrębne jednostki od psów rasowych, a nie jedynie ich mieszaninę. Całogenomowa analiza polimorfizmu pojedynczych nukleotydów oraz rekonstrukcja biogeograficzna wskazują, że wiele współczesnych europejskich ras psów wywodzi się lokalnie od europejskich FBDs, natomiast rasy wschodnioazjatyckie i arktyczne mają wspólne pochodzenie z FBDs Azji Wschodniej. Dane wskazują na dużą ekspansję psów pochodzących z Azji Wschodniej na zachód, co mogło prowadzić do zastąpienia wcześniejszych populacji lokalnych w zachodniej Eurazji. FBDs wykazują niską strukturę genetyczną oraz większą różnorodność genetyczną niż psy rasowe, a ich genom niesie ślady długiej historii selekcji naturalnej.

W drugiej pracy, opublikowanej w G3: Genes, Genomes, Genetics (Pilot et al., 2016), autorzy skupili się na porównaniu sygnatur selekcji różnicującej między FBDs a psami rasowymi z Europy i Azji Wschodniej. Zidentyfikowano geny poddane selekcji różnicującej, w tym cztery wspólne dla obu porównań. Trzy z nich są związane ze szlakiem sygnałowym Hedgehog (HH), który odgrywa kluczową rolę w morfogenezie kręgowców. Uzyskane wyniki sugerują, że u psów rasowych, w wyniku osłabienia presji selekcji naturalnej i seksualnej, doszło do zmian w regulacji szlaku HH, co może stanowić jeden z mechanizmów prowadzących do tzw. syndromu udomowienia. Wskazuje to, że proces tworzenia ras mógł wykorzystywać te same szlaki genetyczne i rozwojowe, które były zaangażowane w pierwotne udomowienie psa.

 

Psy Czarnobyla: jak katastrofa jądrowa stworzyła genetyczny eksperyment na żywo

W pracy opublikowanej w Science Advances (Spatola et al., 2023) po raz pierwszy przeprowadzono kompleksową analizę populacji psów żyjących w Strefie Wykluczenia (tzw. Exclusion Zone)Czarnobyla. Zebrano dane genetyczne od 302 osobników FDR (free-ranging dogs) z rejonu elektrowni jądrowej oraz pobliskiego miasta Sławutycz w celu zbadania ich struktury populacyjnej, stopnia pokrewieństwa oraz potencjalnych adaptacji do ekstremalnego środowiska skażonego promieniowaniem.

Analizy wykazały istnienie co najmniej dwóch wyraźnych grup genetycznych, odpowiadających ich geograficznemu rozmieszczeniu: populacji żyjącej w bezpośrednim sąsiedztwie reaktorów oraz populacji z bardziej oddalonych obszarów. Psy te nie stanowią przypadkowej mieszanki bezpańskich osobników, lecz wykazują spójność genetyczną i cechy charakterystyczne dla populacji rezydujących od wielu pokoleń, co sugeruje ich długotrwałe zasiedlenie i rozród w tej unikalnej niszy ekologicznej. Badania te stanowią punkt wyjścia do dalszych analiz wpływu chronicznego narażenia na promieniowanie na genom, zdrowie i przystosowania zwierząt, a populacja psów z Czarnobyla staje się wyjątkowym „naturalnym laboratorium ewolucji”.

 

Zęby, włosy, historia – jak genetyka rozwiązała tajemnicę grobu Mikołaja Kopernika

Praca „Genetic identification of putative remains of the famous astronomer Nicolaus Copernicus” (Bogdanowicz et al., 2009, PNAS) uchodzi za jedno z najważniejszych osiągnięć na styku genetyki sądowej i badań historycznych. Autorzy jako pierwsi dokonali identyfikacji szczątków Mikołaja Kopernika z wykorzystaniem zaawansowanych technik analizy DNA, w połączeniu z danymi archeologicznymi i antropologicznymi. Analizie poddano szczątki odnalezione w 2005 roku we Fromborku, w pobliżu ołtarza, którym opiekował się Kopernik. Materiał porównawczy pochodził z włosów znalezionych w jego osobistym kalendarzu astronomicznym, przechowywanym w Uppsali. Analiza mitochondrialnego DNA (mtDNA) wykazała identyczne profile w zębach, kości udowej oraz dwóch włosach z kalendarza, co wskazuje na wspólne pochodzenie. Uzyskany haplotyp należał do rzadkiego wariantu w obrębie haplogrupy H, wcześniej odnotowanego jedynie w kilku przypadkach w Niemczech i Danii. Dodatkowo analiza markerów STR i chromosomu Y potwierdziła płeć męską oraz zgodność z profilami typowymi dla populacji Europy Środkowej. Autorzy przeprowadzili również analizę SNP rs12913832, która sugeruje, że Kopernik miał jasne oczy – co odbiega od jego znanych portretów, ale może wynikać z ograniczeń technik artystycznych epoki. Wszystkie analizy przeprowadzono w trzech niezależnych laboratoriach (Warszawa, Kraków, Uppsala), z zachowaniem rygorystycznych procedur kontroli jakości i dekontaminacji. Choć brakowało materiału porównawczego od bezpośrednich krewnych, badania te pozwoliły zakończyć wielowiekowe poszukiwania grobu astronoma. Praca ta stanowi dowód na skuteczność interdyscyplinarnego podejścia łączącego genetykę z naukami historycznymi i jest istotnym wkładem w ochronę dziedzictwa kulturowego.