Projekt dofinansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Działalności Upowszechniającej Naukę, umowa Nr 673/P-DUN/ZO/2014
Zbiory Szymona Tenenbauma są jednymi z najmniej znanych, a przy tym bardzo cennych kolekcji powstałych na przełomie XIX/XX wieku. Wiedza o kolekcji jest niewielka, gdyż wspomina się o niej jedynie w kontekście samej sylwetki autora (Prüffer i Wolski 1964, Żabińska 1968, Feliksiak 1987, Bunalski i inni 2001). Większość dostępnych publikacji dotyczy przede wszystkim jego krajowych badań terenowych prowadzonych na terenie ówczesnej Polski m.in. Mazowsze, Tatry, Pieniny, Wileńszczyzna, Podole, Roztocze (Tenenbaum 1913, 1918). Badacz ten opublikował trzy artykuły w oparciu o materiały pozyskane w czasie wypraw zagranicznych: na Balearach w 1913 roku (Tenenbaum 1915, 1915a, 1915b, 1925), w Brazylii (Tenenbaum 1927) oraz Meksyku (Tenenbaum 1928).
Prüffer i Wolski (1964) piszą, że Tenenbaum swoją przygodę z chrząszczami zaczął w wieku 13 lat, czyli od 1905 roku, a zakończył w momencie znalezienia się za bramą getta warszawskiego 1940 roku. Dane zebrane z etykiet dotyczące miejsca i czasu zbioru potwierdzają te doniesienia. Opracowane informacje wskazują, że najbardziej intensywne badania Tenenbaum prowadził na terenie Polski właśnie w okresie 20-lecia międzywojennego. Okazy sprzed 1905 roku mogą pochodzić od jego ojca, który również przywoził chrząszcze egzotyczne ze swoich wypraw po Europie (Prüffer i Wolski 1964), jednak nie jest możliwe całkowite potwierdzenie tej informacji, ze względu na brak podpisu jego ojca na etykietach, a także brak jego oryginalnego pisma, w celu porównania pisma z etykiet.
Doniesienia o tym, że zbiory ocalały i praktycznie bez uszczerbku przetrwały II wojnę światową (Daszkiewicz i Bauer 2010) muszą zostać potwierdzone. Zbyt dużo drastycznych wydarzeń, którym podlegały w tym czasie zbiory wskazuje, że jednak ich część mogła ulec zniszczeniu. Informacje z wpisu do Księgi Nabytków z 1947 roku wskazują, że MIZ PAN przejął darowiznę, która składała się z 266 pudeł, czyli typowych gablot. Ocalała kolekcja zgromadzona w charakterystycznych gablotach, które były przechowywane, dzięki pomocy Antoniny i Jana Żabińskich w Warszawskim Ogrodzie Zoologicznym. Nie znana jest dokładna data przeniesienia kolekcji do ZOO, gdzie częstym gościem badającym chrząszcze z kolekcji Tenenbauma był Ziegler – entomolog-amator pełniący funkcję kierownika Arbeitsamtu, znajomy rodziny Tenenbaumów (Żabińska 1968). Przed Powstaniem Warszawskim w 1944 roku kolekcja została przeniesiona do budynku Muzeum Zoologicznego znajdującego się przy ulicy Wilczej 64. Przechowywana była w preparatorni, która znajdowała się w piwnicy, co uchroniło ją przed zniszczeniem zarówno w czasie samego Powstania, jak i po nim, kiedy specjalne oddziały wojsk niemieckich systematycznie i planowo wyburzały Warszawę.
W literaturze nie ma żadnej wzmianki na temat współpracy Tenenbauma ze współczesnymi mu entomologami. Analiza danych z etykiet tylko zbioru kózkowatych wykazała jego intensywna współpracę z 73 osobami, od których pozyskiwał materiały lub które oznaczały chrząszcze z jego kolekcji (m. in. B. Bodemeyer, B. Dybowski, W. Eichler, W. Godlewski, L. Hildt, J. J. Karpiński, F. Plavilshikov, E. Reitter).
Po II wojnie światowej, zgodnie z wolą Tenenbauma, jego żona Eleonora Krajewska-Tenenbaum przekazała zbiory na własność Muzeum Zoologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Dziś są one przechowywane w centralnym repozytorium zbiorów przyrodniczych Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Łomnej. Większość okazów znajduje się nadal w autentycznych gablotkach, część kolekcji została dołączona do tzw. zbiorów skomasowanych.
Muzealne zbiory przyrodnicze, oprócz wartości naukowej, stanowią ważny element dziedzictwa kulturowego i historycznego. Bardzo często poszczególne kolekcje zwierząt stanowiąc niewielką cząstkę dużych zbiorów czekają na swoje odkrycie. Jedną z takich perełek jest kolekcja chrząszczy Szymona Tenenbauma, polskiego entomologa żydowskiego pochodzenia. Kolekcja ta powinna być postrzegana i opracowywana z uwzględnieniem trzech głównych aspektów: naukowym, dydaktyczno-estetycznym oraz historycznym. Powyższy projekt ma na celu udostępnienie wszystkich informacji zawartych w zbiorze, stąd może stanowić podstawę do podjęcia dalszych badań, które powinny mieć charakter interdyscyplinarny.
Opracowanie chrząszczy z rodziny kózkowatych (Cerambycidae) zdeponowanych w kolekcji Tenenbauma pozwoliło na wypracowanie odpowiednich procedur informatycznych i muzealnych. W wyniku powyższych prac powstała baza danych licząca 3922 rekordy zawierające łącznie 86284 danych; w kolekcji znajduje się 4721 okazów kózek (zbieranych na przestrzeni 81 lat, 1858-1939) reprezentujących 692 gatunki (przykładowo w Polsce występuje 194 gatunki z tej rodziny).
Wstępne wyniki pozwoliły na wyciągnięcie następujących wniosków:
- kolekcja jest jednym z najstarszych zbiorów pozyskanych z terenów Polski, co stanowi o jej niezwykłej wartości (niektóre okazy mają ponad 150 lat, zbierane były w 1858 roku);
- stanowi źródło informacji umożliwiających przeprowadzenie badań porównawczych zmian bioróżnorodności wybranych terenów (okazy posiadają etykiety z informacjami dotyczącymi miejsca i daty pozyskania materiałów oraz osób zbierających i specjalistów oznaczających materiał);
- przechowywanie okazów „na sucho” umożliwia wykorzystanie do powyższych analiz również danych molekularnych;
- zaledwie kilka procent materiałów zgromadzonych w kolekcji zostało opublikowanych, stąd należy uznać ją za bardzo cenne źródło oryginalnych, nadal niepublikowanych danych dotyczących bioróżnorodności przede wszystkim Europy (80% okazów), ale również Kaukazu, Bliskiego Wschodu, Brazylii, Meksyku, Afryki i USA;
- dane zachowane w kolekcji umożliwią odtworzenie (w części) opracowania chrząszczy okolic Warszawy (maszynopis zaginął w 1939 roku, autor uzyskał od Prezydenta m. Warszawy dofinansowanie na druk), a także innych terenów – Tenenbaum zbierał chrząszcze głównie z terenów obecnej Polski (Pieniny, Tatry, Roztocze), a także z Podola i Wileńszczyzny;
- oszacowano, że cały zbiór może liczyć około 150 000 okazów.
Współpraca:
- Miejski Ogród Zoologiczny w Warszawie: Willa Żabińskich (Warszawski Szlak Pianisty)
- Muzeum Historii Żydów Polskich „Polin”: projekt "Polscy Sprawiedliwi – Przywracanie Pamięci"
- „Grupa Borysa Malkina”: Mistrz i Uczeń – Szymon Tenenbaum i Borys Malkin, Czytelnia Naukowa nr 21 Dzielnicy Mokotów im. Z. Łazarskiego w Warszawie, Multimedialna Biblioteka dla Dzieci i Młodzieży nr 31 w Warszawie.
- Media, TVP1: http://teleexpress.tvp.pl/13800191/owady-tenenbauma
