W czerwcu 1960 roku Instytut Zoologii PAN otworzył wystawę poświęconą problemowi ewolucji kręgowców. W 1963 roku w Przeglądzie Zoologicznym ukazała się praca pt. „Warszawskie Muzeum Zoologiczne w nowej szacie”, w której Z. Fedorowicz opisał wystawę:

„(…) Na wstępie wita wchodzących duża reprodukcja jednego z dzieł malarstwa renesansowego, przedstawiającego stworzenie świata według wersji biblijnej. Środkiem obrazu biegnie napis: »Jeszcze do XIX stulecia mniemano, że gatunki zwierząt i roślin są niezmienne oraz że wszystkie zwierzęta powstały jednocześnie w postaci dzisiejszej«. W wejściu, na wprost widza umieszczona jest spirala ilustrująca stopniowy rozwój świata zwierzęcego z tablicami przedstawiającymi kolejne ukazywanie się wszystkich typów kręgowców. Duży napis poucza, że życie na ziemi trwa już około 1 miliarda lat.

Cała pierwsza sala poświęcona jest zagadnieniom anatomii porównawczej kręgowców oraz ekspozycji ssaków. Mamy więc przedstawione w rysunkach drzewo rodowe strunowców i drzewo rodowe ssaków, stopniowy rozwój czaszki od krągłoustych do małp, pochodzenie płetw parzystych, rolę płetw i ogona u ryb, wyjście kręgowców na ląd. Dalej idą tablice oraz preparaty anatomiczne ilustrujące stopniową ewolucję i zróżnicowanie funkcji odnóży, ewolucje czaszki, a zwłaszcza jej puszki mózgowej, różne typy uzębienia. Wypchane okazy stekowców, workowców, owadożernych, nietoperzy, drapieżnych, dzika, gryzoni i małp dopełniają całości tej wystawy. Na środku sali wisi czaszka słonia i wypchany orangutan.

Kolejna duża sala poświęcona jest dalszym zagadnieniom anatomii porównawczej kręgowców oraz ekspozycji płazów i gadów. Na kilku tablicach pokazano schematy oddychania u ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków. Obok widzimy schematy budowy serca i krążenia krwi u wszystkich kręgowców. Dalej przedstawiono budowę jaj i błony płodowe bezowodniowców i owodniowców. Na środku sali umieszczono mapę geograficznego rozprzestrzenienia płazów i gadów.

Ekspozycja płazów zawiera drzewo rodowe, schemat budowy anatomicznej, oddychania i rozmnażania oraz okazy wszystkich grup systematycznych płazów w naturze (…) lub na fotografiach. Ekspozycja gadów obejmuje drzewo rodowe z uwzględnieniem form żyjących i kopalnych, budowę anatomiczną gadów w ogóle, a szkieletów wielkich gadów wymarłych w szczególności. Gady wymarłe pokazane są na fotografiach rekonstrukcji oraz w dwóch dużych modelach plastycznych (…). Dwie duże gabloty wypełnione są okazami gadów krajowych i egzotycznych. Uzupełnieniem ekspozycji stały się rysunki przedstawiające różne postawy gadów pierwotnych i ssakokształtnych oraz czworonożnych ssaków, rozwój ewolucyjny czaszek, jak również budowy skóry w związku z zagadnieniem termoregulacji i stałocieplności. Przy wejściu do tej sali umieszczone są tablice przedstawiające pochodzenie ptaków od gadów (…). Wewnątrz sali całą górną połowę jej lewej ściany zajmuje drzewo rodowe ptaków. Poniżej umieszczono schemat budowy anatomicznej ptaka oraz powiększone zdjęcie fotograficzne niektórych gatunków oraz ich gniazd. Duża gablota z okazami nóg ptasich pokazuje związek budowy nogi ze środowiskiem i funkcją (nogi służące do pływania, brodzenia, grzebania, łażenia po pniach, utrzymywania się na gałęzi, chwytania zdobyczy). Większe i mniejsze gabloty zawierały wypchane okazy ptaków krajowych i egzotycznych.

Boczna sala poświęcona została rybom. Przy wejściu umieszczono tablicę z różnymi postaciami ryb, drugą ilustracją próby życia nawodnego u ryb (ryby dwudyszne), powiększone zdjęcia rafy koralowej z krążącymi na jej tle rybami oraz fotografie różnych form. W sali znajdujemy przede wszystkim drzewo rodowe ryb, zdjęcia fotograficzne ryb głębinowych, modele płaszczki i rekina oraz okazy różnych gatunków ichtiofauny (…).”

Projekt dofinansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Działalności Upowszechniającej Naukę, umowa Nr 1239/P-DUN/2014

Zbiory zoologiczne Muzeum i Instytutu Zoologii PAN obejmują jedna z największych w skali europejskiej kolekcję ornitologiczną liczącą około 40 tysięcy okazów ptaków, około 9 tysięcy jaj i około 400 gniazd. Unikalny i historyczny zbiór jaj obejmuje lęgi ponad 500 gatunków ptaków. Materiały pochodzą m.in. z Ameryki Południowej, Afryki, Europy, Azji, Australii. Kolekcje zebrane przez polskich naukowców i przyrodników takich jak A. Branicki, J. Czaki, B. Dybowski, W. Godlewski, M. Jankowski, K. Jelski, J. Kalinowski, J. Sztolcman, S. Zieliński stanowią cenny materiał do badań o charakterze: systematycznym, faunistycznym, ekologicznym, zoogeograficznym, ewolucyjnym i molekularnym. Do najstarszych okazów w zbiorze zalicza się lęgi ptaków zagrożonych wyginięciem m.in. pijawnika Pluvianus aegyptius (materiał z 1864 roku z Afryki, kolekcja A. Branicki i A. Waga), orła Aquila heliaca (materiał z 1868 roku z Europy, kolekcja A. Branicki), kośnika Opisthocomus hoazin (materiał z 1869 roku z Ameryki Południowej, kolekcja K. Jelski), Penelope marail (materiał z 1870 roku z Ameryki Południowej, kolekcja K. Jelski), Halcyon pileata (materiał z 1887 roku z Azji, kolekcja J. Kalinowski). Pod względem zoogeograficznym na uwagę zasługują lęgi gatunków zagrożonych wyginięciem zebrane m.in. na Grenlandii (np. biegacz Calidris maritima, materiał z 1873 roku), Nowej Zelandii (np. kiwi Apteryx australis), Kamczatce (np. rycyk Limosa limosa, materiał z 1883 roku; świerszczak Locustella certhiola, śnieguła Plectrophenax nivalis), Wyspie Beringa (np. długodziób Mergus serrator, ogorzałka Aythya marila, nurzyk Uria lomvia – materiał z 1882 roku), w Syrii (np. sęp Aegypius monachus, materiał z 1889 roku) i Algierii (np. skowrończyk Chersophilus duponti i hubary Chlamydotis undulata). Na uwagę zasługują również historyczne materiały w postaci jaj gatunków zagrożonych wyginięciem zebrane na Syberii przez B. Dybowskiego i W. Godlewskiego np. krogulca Accipiter nisus, sieweczki Charadrius dubius, skowronka Alauda arvensis, świergotka Anthus richardi, puchacza Bubo bubo (materiały z 1872 roku). Zbiór obejmuje także okazy zróżnicowane pod kątem wielkości, form barwnych i wzorów na skorupkach. Na szczególną uwagę zasługują formy barwne jaj kukułki Cuculus canorus złożone w obcych gniazdach (w kolekcji ponad 80 jaj pochodzących z Niemiec, Polski i Anglii). Wiele jaj europejskich gatunków również zagrożonych wyginięciem przechowywanych jest razem z gniazdami np. trzciniak Acrocephalus arundinaceus, dzwoniec Chloris chloris, grubodziób Coccothraustes coccothraustes (materiał zebrany w 1921 roku), śwergotek Anthus spinoletta, gąsiorek Lanius collurio (materiał zebrany w 1924 roku).

Cyfryzacja cennych a zarazem niezwykle delikatnych zbiorów będzie stanowiła elektroniczną formę zabezpieczania. Ułatwi prace związane z katalogowaniem i systematyzacją okazów oraz przyczyni się do szybkiego upowszechnienia wiedzy na szeroką skalę. Procedury cyfryzacji wypracowane podczas prac nad kolekcją ptaków zostaną wykorzystane przy realizacji niniejszego projektu.

Dążenie do ucyfrowienia zbiorów muzealnych ułatwi korzystanie z kolekcji oraz będzie stanowiło formę zabezpieczania cennych eksponatów. Digitalizacja ułatwi prace związane z katalogowaniem i systematyzacją zbiorów oraz przyczyni się do pełniejszego wykorzystania zasobów muzealnych i ich udostępniania na szeroką skalę w „Wirtualnym muzeum”, a także usprawni wykonywanie kwerend oraz umożliwi pozyskiwanie danych na temat kolekcji bez fizycznego kontaktu osoby oglądającej z eksponatami, co ma znaczenie zwłaszcza w przypadku najstarszych i unikatowych zbiorów, wymagających specyficznych warunków przechowywania. Dzięki nowoczesnej cyfrowej prezentacji kolekcje muzealne MiIZ PAN będą mogły istnieć na platformie Specify a informacje o nich będą docierały do szerszego grona odbiorców. Tworzenie kopii cyfrowych narodowego dorobku przyrodniczego stanowi jeden z najważniejszych warunków zachowania go dla przyszłych pokoleń. Dodatkowo należy wspomnieć, iż zgodnie z zaleceniami ICOM/UNESCO digitalizacja zbiorów muzealnych i długookresowe przechowywanie zasobów cyfrowych jest jednym z czynników rozwoju współczesnego społeczeństwa.

 X-Ray microtomography as a tool for taxonomic investigations: prothoracic skeletal structure in some Tenebrionidae (Coleoptera). Annales Zoologici (Warszawa), 2013, 63(2): 381-391.

Realizacja: M. Kamiński i M. Raś (opiekun naukowy Iwan).